Uyku Ritim Bozuklukları
Normal, sağlıklı bireylerde uykunun olağan ve doğal bir ritmi vardır. Eğer bu ritim düzenli işlerse, sağlıklı bir uyku uyuyabilir ve iyi bir güne başlayabiliriz.
Ancak, kişinin sosyal ortamı, çalışma koşulları ile seyahatler ve bazı hastalıklar bu ritmi bozabilirler.
Böyle durumlarda geç uyuma ve geç kalkma, çok erken uyuyup çok erken kalkma, gece uyunması gereken dönemde uyanık kalıp gündüz uyuma gibi, normal uyku ritminde tamamen ayrı, bozuk bir ritim ortaya çıkabilir.
Uyku ritim bozukluklarının hasta tarafından farkında olunması, hekim tarafından doğru tanınması tedavi edilebilmesi için oldukça önemlidir.
Vardiyalı Çalışmaya Bağlı Uyku Bozukluğu
Adından da anlaşılacağı üzere, bu uyku ritim bozukluğu vardiyalı çalışan kişilerde ortaya çıkar. Gece vardiyasında çalışan kişilerde belirli miktarda parlak ışık alınması oldukça etkilidir. Ayrıca gece vardiyası öncesi kafein ve madafinil gibi stimülan ilaçlar da uyku uzmanı hekimlerin önerisi ile kullanılabilir.
Vardiya öncesi ve vardiya sırasında kafein alımı ile birlikte yapılacak 'stratejik şekerlemeler' de vardiya uyanıklığı ve performansını arttırmada oldukça etkilidir.
Vardiya çıkışında, gündüz eve giderken koyu güneş gözlüğü kullanılması oldukça önemlidir.
Eve gidiliğinde yataka odası ve yatak şartları (odanın ısısı, ışığı, ses yalıtımı vb.) geceye göre ayarlanmalıdır. Telefon, kapı zili gibi uyaranlar devre dışı bırakılmalıdır.
Gece vardiyası sabahı uyunacak uyku için, uyku uzmanı hekimin önereceği zamanda ve dozda 'melatonin' kullanımı da uykuya dalmada ve uyku kalitesinde olumlu etkiler sağlayabilir.
Jet Lag Uyku Bozukluğu
Jet Lag uyku bozukluğu, özellikle iş seyahatleri nedeniyle, uzun uçak seyahatleri yapan ve dünya üzerindeki değişik zaman dilimleri arasında sık geçiş yapan kişilerde görülür.
Zaman dilimleri arasında sık gerçekleşen geçişler nedeniyle, bu kişilerin gittikleri yerin zaman dilimine uyum sağlaması güçleşir ve uyku ritimleri bozulur.
Gidilen yerde, doğuya doğru ya da batıya doğru seyahat etmeye ve değiştirilen zaman dilimine göre ışığa maruz kalmaya ihtiyaç olabileceği gibi, ışıktan sakınmak ta gerekebilir.
Eğer ışığa ihtiyaç var ise bu ihtiyaç, gün ışığı ile ya da temin edilecek bir ışık kaynağı ile giderilebilir. Karanlık ihtiyacı var ise, karanlık bir oda ya da koyu güneş gözlüğü yardımcı olacaktır.
Ayrıca, gidilen yerde, kişinin kendi evindeki programı devam ettirmesi de jet lag uyku bozukluğuna bağlı sorunların üstesinden gelmeye yardımcı olacaktır.
Melatonin de jat lag uyku bozukluğunun tedavisinde oldukça etkilidir. Ancak kullanım şekli ve dozu, gidilen yere ve yöne göre, değiştirilen saat dilimine göre uyku uzmanı hekim tarafından belirlenmelidir.
Uyarıcı (stimülan) bazı ilaç ve maddeler ile bazı yatıştırıcı (sedatif) ilaçlar da jet lag uyku bozukluğunun tedavisinde tercih edilebilir.
Gecikmiş Uyku Fazı Bozukluğu
Kişilerin, normalde uyuması gereken uyku saatlerini devamı olarak ertelemeleri ile ortaya çıkar. Yatmaları gereken saatten çok geç saatte yatarlar ve kalkmaları gereken saatten çok geç saatte kalkmaya başlarlar.
Sabaha karşı uyurlar. Sabah çok geç saatlerde ya da öğleden sonra uyanırlar. Uyku kaliteleri ve uyku süreleri normaldir. Ancak iş ve okul yaşamına göre uyuma ve uyanma saatlerini ayarlamak zorunda kaldıklarında uykusuzluk ve gündüz aşırı uykululuğu yaşarlar.
Özellikle gençlerde ve ergenliğe geçiş dönemlerinde başlar. Bu yaşlarda daha sık görülür.
Tedavi
Öncelikle uykuyu iyileştirici bazı önlemler alınmalıdır.
Gece yatağa girildiğinde akıllı telefon, tablet ve bilgisayar gibi 'mavi ışık' yayarak 'uyanıklığı arttıran' cihazlar kullanılmamalıdır.
Hafta içi kalkış saatleri sabitlenmeli, hafta sonu da geç kalkılmamalıdır. Hafta sonları da en geç 08-09 akşam saatlerinde kalkılmış olunmalıdır.
Akşam saatlerine yakın zamanlarda asla çay, kahve, kafeinli içecekler ve enerji içecekleri kullanılmamalıdır.
Uykuya yakın saatlerde yapılan egzersizlerden kaçınılmalıdır ve diğer uyku hijyen kurallarına uyulmalıdır.
- Sabah Işık Terapisi (Fototerapi)
Sabah saatlerinde (06-09 arası) belirli dozlarda, doğru dozlarda ve sürede verilen lux ışık terapisi ile sabah uyanma sağlanarak uyku ritmi düzenlenebilir:
- Kronterapi
Uyku saatinin, özel tekniklerle, belirli aralıklarla daha erken saate alınması esasına dayanır. Böylece uykunun bozuk ritminin düzeltilemesi hedeflenir
- Melatonin
Melatonin uyku hormonu olarak tanımlanabilir. Günün belirli saatlerinde, belirli dozlarda kullanılan melatonin kullanmak uyku saatini erkene çekmekte oldukça etkili olabilir.
Erken Uyku - Uyanıklık Fazı Bozukluğu (Sabahçılar)
Bu kişiler çok erken uyurlar. Ancak kalkılması gerek saatten de çok erken kalkarlar. Depresyonu olan kişilerde ve yaşlılarda sık görülür. Sabah erken uyanma yaş ile birlikte giderek artar.
Erken uyku - uyanıklık fazı bozukluğu olan kişilerde erken uyanıldığı için, genellikle uykunun son iki saati uynumaz. Uyku süresi azalır. Uyku kalitesi de düşüktür.
Bu uyku ritim bozukluğunda tükrük, kan ve idrarda uyku hormonu (melatonin) yıkım ürünleri artmış olarak saptanabilir. Kan, idrar ve tükrükte bu yıkım ürünlerinin araştırılması tanıda kullanılabilir.
Ayrıca, uykuya ilişkin vücut ısısı değişiklikleri takip edilerek de erken uyku - uyanıklık fazı bozukluğu saptanabilir.
Tedavi
- Kronoterapi yöntemi ile uyku başlangıcının her gün bir kaç saat ileri alınması sağlanabilir.
- Zaman Ayarlı Işık Terapisi (Fototerapi) akşam saatlerinde, belirli sürede ve belirli dozlarda uygulandığında erken uyumanın önüne geçilebilir. Ayrıca, uyku sırasında kapalı gözlere uyarı veren 'parlak ışıklı maske' uygulamasına olanak tanıyan aparatlar da yakın gelecekte kullanıma girecektir.
Ancak ışık tedavisine mutlaka hekim karar vermelidir. Çünkü ışığa hassasiyet yaratan ilaçlar kullanan hastalarda ya da ışığa hassasiyet yaratan hastalığı (göz hastalıkları, bazı sistemik hastalıklar vb.) olanlarda olumsuz etkileri olabilir.
- Melatonin sabah erken uyanma sırasında düşük dozda kullanılabilir. Mutlaka uyku uzmanı hekim kontrolünde ve uygun dozda kullanılmalıdır. Düşük dozlarda dahi, kalp- damar sisteminde, mide-b arsak sisteminde ve ciltte olumsuz etkileri olabileceği unutulmamalıdır.
- Bazı uyarıcı (stimülan) ve yatıştırıcı (sedatif -hipnotik) ilaçlar da tedavide kullanılabilir.
- Ayrıca tedavi sırasında şekerlemelerin önüne geçilmeli, uyku hijyen kurallarına uyulmalı ve uyku günlükleri tutulmalıdır.
Düzensiz Uyku - Uyanıklık Ritim Bozukluğu
Hastaların yanısıra, özellikle hastaya bakım veren kişilerde de görülebilir. Kişinin gece uyku uyuması gerek dönemde uykusuzluk, gündüz aşırı uykululuk ya da ikisinin birlikte olduğu bir durumdur. Diğer ritim bozuklukları gibi, 24 saat içerisinde düzenli bir ritim bozukluğu yoktur. Düzensiz bir ritim vardır.
Tedavi
Düzensiz uyku - uyanıklık ritim bozukluğunun tedavisi kolay değildir. Tedavinin mantığında, uyku uzmanı hekim tarafından, kişiye özgü olarak belirlenen, gündüz uyanıklığı, gece ise uykuyu güçlendirmeye yönelik yaklaşımlar vardır.
- Davranışsal Yöntemler
Uyku hijyeni eğitimi verilerek, uyku kısıtlaması ve uykuyu azaltan uyaranların kontrolü yoluna gidilebilir. Gündüz şekerlemelerinden kaçınmak, uyku ve yemek saatlerini düzenlemek oldukça önemlidir.
- Sürekli Parlak Işık Uygulaması (Fototerapi)
Sık kullanılan ve en etkili tedavi yöntemlerinden birisidir. Işık tedavisinin zamanlaması çok önemlidir. Bu nedenle, hastanın özelinde, uyku uzmanı hekimin belirleyeceği sürede ve dozda uygulanmalıdır.
- Melatonin ve Melatonin Benzeri (Agonist) İlaçlar
Uygun doz ve zamanda ışık tedavisi ile birlikte kullanıldığında etkili olabilir.
Ayrıca uyku zamanlama tedavisi kronoterapi de bir tedavi seçeneğidir.
